“Avancimi i të Drejtave të Komuniteteve Rom, Ashkali dhe Egjiptian – Arritjet dhe Sfidat”,

Fjalimi për Konferencën

“Avancimi i të Drejtave të Komuniteteve Rom, Ashkali dhe Egjiptian – Arritjet dhe Sfidat”,
organizuar nga: Zyra për Qeverisje të Mirë/Zyra e Kryeministrit në bashkëpunim me Projektin Roma Integration III të Këshillit të Evropës
Prishtinë – 24 Prill 2025

Të nderuar të ftuar, kolegë dhe miq,

Është një nder dhe një përgjegjësi të ju drejtohem sot në këtë konferencë kaq të rëndësishme. Teksa reflektojmë mbi zbatimin e Strategjisë për Avancimin e të Drejtave të Komuniteteve Rom dhe Ashkali në Kosovë 2022–2026, dëshiroj të ndaj një perspektivë që bashkon realizmin me optimizmin e matur.

Strategjia, në vizionin e saj, përputhet me disa nga angazhimet më progresive rajonale dhe ndërkombëtare, duke përqafuar Kornizën e BE-së për Romët dhe Deklaratën e Poznanit. Megjithatë, zbatimi ynë nuk ka ecur me ritmin e ambicieve tona.

Voice of Roma, Ashkali and Egyptians, në një raport rreth arritjeve dhe sfidave për përfshirjen, të mbështetur në intervista dhe analiza në disa komuna, zbulon sfidën thelbësore të zbatimit: mungesë serioze të koordinimit ndërinstitucional. Strategjia, në shumë raste, mbetet një dokument aspirativ më shumë sesa një plan veprimi, veçanërisht kur bëhet fjalë për përgjegjësitë e nivelit lokal në krahasim me atë qendror. Sistemet e monitorimit janë të fragmentuara, mekanizmat e raportimit janë jokonsistente, dhe të dhënat për progresin janë të pakta ose mungojnë në komunat kyçe.

Për më tepër, ndonëse disa komuna kanë treguar nisma duke hartuar Plane Lokale të Veprimit, vetëm shtatë prej tyre i kishin miratuar deri në vitin 2023. Ndërkohë, në komuna të tjera, Strategjia mungon në agjendat lokale, është e padukshme në buxhete dhe e parëndësishme për proceset e planifikimit.

Një gjetje tjetër që meriton reflektim të thellë është prirja për ta barazuar progresin strategjik me të drejtën e zakonshme. Fakti që disa përfitues marrin ndihmë sociale është në disa raste interpretuar si arritje e Strategjisë. Le ta bëjmë të qartë: qasja në ndihmën sociale është një e drejtë kushtetuese gjithëpërfshirëse, jo produkt i një implementimi strategjik me qëllim të zhvillimit e masës afirmative.

Në thelb të shumë prej këtyre dështimeve zbatuese qëndron një çështje strukturore më e thellë: antigjipsizmi.

Në këtë drejtim, dëshiroj të vlerësoj përpjekjet e Qeverisë për të adresuar këtë sfidë. Edhe pse Strategjia e Qeverisë së Kosovës nuk e përmend në mënyrë eksplicite antigjipsizmin, manifestimet e tij janë qartë dhe pa mëdyshje të pranishme në dokument.

Ajo që është thelbësore, është se Qeveria e Kosovës, edhe pse në mënyrë joformale, e ka njohur antigjipsizmin si një faktor kritik të përjashtimit. Kjo njohje nuk është vetëm simbolike, ajo është strategjike. Asnjë problem nuk mund të adresohet pa u emërtuar më parë. Kjo njohje përbën një moment kritik për veprime domethënëse.

Dëshmi e këtij vetëdijësimi në rritje është roli i Kosovës si mikpritëse e Samitit kundër Diskriminimit Racor, ku antigjipsizmi dhe shfaqjet e tij u diskutuan hapur dhe u propozuan hapa konkretë për të udhëhequr rrugën përpara. Për më tepër, Projektligji Kundër Diskriminimit tani e përfshinë në mënyrë të qartë antigjipsizmin, duke kërkuar masa specifike dhe përgjegjësi institucionale. Ky është një hap thelbësor për të harmonizuar kornizat ligjore me realitetet e përditshme.

Gjithashtu, Qeveria, në bashkëpunim me shoqërinë civile, ka qenë aktive në organizimin e fushatave ndërgjegjësuese publike që sfidojnë paragjykimet dhe nxisin ndjeshmërinë. Kjo është jetike sepse antigjipsizmi nuk është një problem i pakicës, por i shumicës. Është një pasqyrim i qëndrimeve dominante dhe sjelljeve institucionale, dhe çmontimi i tij kërkon një transformim të thellë në të dyja.

Me inkurajim, po fillojmë të shohim një ndryshim të tillë. Edhe pse qëndrimet publike mbeten larg ideales, të dhënat e fundit dhe përvojat në terren tregojnë një transformim të ngadaltë, por domethënës. Më shumë familje tani shprehin komoditet që fëmijët e tyre të ndjekin shkollën me bashkëmoshatarë rom. Më shumë punëdhënës po hapin dyert e tyre. Po krijohen më shumë miqësi. Dhe, në disa raste, edhe martesat ndëretnike nuk po shihen më me dyshim apo armiqësi.

Ky ndryshim kulturor, ndonëse ende në fazat e hershme, nuk është i parëndësishëm. Ai mbart rëndësi të madhe në çdo aspekt tjetër të jetës. Kur qëndrimet shoqërore ndryshojnë, kur komunitetet Rom, Ashkali dhe Egjiptian nuk shihen më si “të tjerët”, por si fqinjë, kolegë dhe të barabartë, hapet dera drejt përfshirjes së vërtetë. Dhe me përfshirjen vjen mundësia. Bëhet më e lehtë të regjistrohesh në shkollë pa stigmë. Të aplikosh për punë pa frikë. Të kesh qasje në banim, kujdes shëndetësor dhe shërbime publike pa paragjykim.

Me pak fjalë, ky ndryshim eliminon barrierat strukturore që për një kohë të gjatë kanë mbajtur të gjalla pabarazitë socio-ekonomike. Qëndrimet shoqërore dhe qasja institucionale janë të ndërvarura. Njëra nuk mund të përmirësohet në mënyrë domethënëse pa tjetrën.

Dhe megjithëse ky progres është i dukshëm, dhe megjithëse Strategjia me të drejtë luan një rol qendror në ndërtimin e një drejtimi koherent përpara, duhet pranuar se shumë prej sukseseve të prekshme deri më tani i atribuohen shoqërisë civile, shpesh nën koordinimin dhe udhëheqjen e organizatave lokale, dhe kryesisht me financim nga donatorët.

Ne jemi krenarë për këtë rol. Por shoqëria civile nuk mund dhe nuk duhet të mbajë përgjegjësinë për ndryshime sistemike e vetme.

Pritja tani është më e madhe se kurrë, që Qeveria e Kosovës të marrë një rol më të fuqishëm, strategjik dhe financiar në realizimin e objektivave të Strategjisë. Sidomos tani, në një moment pasigurie gjeopolitike, kur vrulli global për drejtësi sociale po përballet me kundërshtimin më të madh në dekada.

Lufta në Ukrainë dhe ridrejtimi i prioriteteve të shteteve donatore kanë filluar të minojnë themelet e shumë programeve të përfshirjes sociale në Evropë, përfshirë edhe rajonin tonë. Njëkohësisht, diskursi politik në Perëndim po rrëshqet shqetësueshëm drejt ekstremit të djathtë, i cili kurrë nuk ka pasur simpati për barazi apo drejtësi. Rreziku nuk është vetëm stagnimi, por regresi.

Kjo është arsyeja pse pronësia shtetërore mbi agjendën tonë të përfshirjes duhet të bëhet e panegociueshme. Udhëheqja morale e kësaj qeverie nuk mund të delegohet. As nuk mund të lejojmë që e ardhmja e komuniteteve të varet nga valët dhe kthesat e agjendave apo klimës politike ndërkombëtare.

Investimi në përfshirjen e komuniteteve Rom, Ashkali dhe Egjiptian nuk është bamirësi. Është përgjegjësi. Është konsolidim demokratik. Është zhvillim ekonomik.

Kosova ka mundësinë jo vetëm të përmbushë standardet minimale, por të udhëheqë rajonin me shembull. Duke e ankoruar përfshirjen në buxhetin shtetëror.

Ne kemi një plan. Kemi momentum. Ajo që na nevojitet tani është guximi politik, vullneti institucional, dhe angazhim financiar që përputhet me retorikën tonë.

Faza e ardhshme e Strategjisë, Plani i Veprimit 2025–2026, duhet t’i pasqyrojë këto realitete. Duhet të jetë ambicioz jo vetëm në qëllime, por edhe në investime. Sepse kostoja e të bërit shumë pak nuk është më thjesht përjashtimi social. Është erozioni i besimit, i kohezionit dhe i vetë vlerave që pretendojmë se i përqafojmë.


Z. Isak Skenderi, Drejtor Ekzekutiv në organizatën “ Voice of Roma, Ashkali and Egyptians”

Ju faleminderit!